W cieniu ostrej walki politycznej, w dniu 18 października Trybunał Konstytucyjny wydał ważne orzeczenie (sygn. akt P 123/15) dla osób korzystających bezumownie z gruntów będących w Zasobie Własności Rolnej Skarbu Państwa. Trybunał Konstytucyjny orzekł, że art. 39b ustawy z 19 października 1991 r. o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu Państwa w zakresie, w jakim ma zastosowanie do posiadaczy nieruchomości w złej wierze, jest zgodny z art. 2, art. 64 ust. 2 w związku z art. 32 ust. 1 i art. 31 ust. 3 konstytucji. Wyrok ten, jak i wiele poprzednich, oczekuje na opublikowanie w Dzienniku Ustaw. Formalnie więc (jeszcze) nie obowiązuje. Nie oznacza to jednak, że pozostanie bez wpływu na postępowanie Agencji Nieruchomości Rolnych i sądów orzekających w sprawach o bezumowne użytkowanie. Dla wszystkich stanowi cenną wskazówkę interpretacyjną.

Sens wyroku
Artykuł 39b stanowi o tym, że osoba władająca nieruchomością wchodzącą w skład Zasobu bez tytułu prawnego jest zobowiązana do zapłaty na rzecz Agencji wynagrodzenia za korzystanie z tej nieruchomości w wysokości stanowiącej 5-krotność wywoławczej wysokości czynszu, który byłby należny od tej nieruchomości, gdyby była ona przedmiotem umowy dzierżawy po przeprowadzeniu przetargu. W ocenie Trybunału zróżnicowanie ochrony praw majątkowych bezumownych użytkowników nieruchomości rolnych będących w złej wierze nie jest nadmierne. Przede wszystkim przepis – w kontrolowanym zakresie – ma zastosowanie do posiadaczy w złej wierze, a więc osób, które wiedzą o braku tytułu prawnego do nieruchomości Skarbu Państwa i świadomie naruszają uprawnienia właściciela. Powyższy przepis – zdaniem Trybunału - służy zapobieganiu i eliminowaniu przywłaszczania cudzego majątku i czerpania z tego tytułu korzyści kosztem całego społeczeństwa. Trybunał odrzucił koncepcję, zgodnie z którą osoby naruszające prawo mogą w sposób racjonalny oczekiwać afirmowania przez państwo stanu naruszenia prawa.

5-krotna stawka – zasadna
Wynikająca z art. 39b sankcja jest jednoznaczna. Zdaniem Trybunału zastosowane rozwiązanie – wpisujące się w konstytucyjny cel ochrony moralności publicznej – nie może być uznane za nadmiernie dolegliwe dla podmiotów zobowiązanych oraz niezasadnie różnicujące ochronę ich wolności majątkowej. Przemawiają za tym co najmniej dwa argumenty. Po pierwsze, osoby świadomie zajmujące cudzą własność oraz niewydające przedmiotu własności na żądanie właściciela muszą liczyć się z konsekwencjami prawnymi. Ustawodawca jest konstytucyjnie zobowiązany do wprowadzania rozwiązań, które pozwolą zrekompensować właścicielowi poniesione przez niego szkody spowodowane bezprawnym działaniem naruszyciela. Po drugie, niezbędna proporcja wysokości wynagrodzenia została zachowana, jeśli chodzi o ustalenie stawki podstawowej i wysokość wynagrodzenia, stanowiącego pięciokrotność stawki podstawowej. Ustawodawca przyjął, że podstawową stawką, służącą obliczeniu należnego Agencji wynagrodzenia, jest cena wywoławcza czynszu dzierżawy, jaki byłby należny od nieruchomości, gdyby była przedmiotem umowy dzierżawy zawartej w wyniku przetargu.

Zwrot nakładów na nieruchomość
Zdaniem Trybunału podmiot, który wie, że korzysta z cudzej własności bez wiedzy lub zgody właściciela, i czyni nakłady na tę rzecz, musi liczyć się z tym, że jest to działanie na jego ryzyko. Bezumowny użytkownik nie może z bezprawności własnego postępowania wywodzić następnie roszczenia o ochronę prawną. Po drugie, bezumowny użytkownik, który poczynił nakłady ekonomiczne zwiększające wartość nieruchomości, może rozliczyć się z właścicielem nieruchomości rolnej na ogólnych zasadach (np. odpowiedzialności odszkodowawczej, z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia). Nie jest więc pozbawiony zupełnie ochrony prawnej.

Bezumowni użytkownicy w dobrej wierze
Jakkolwiek Trybunał nie analizował konstytucyjności art. 39b pod kątem posiadaczy w dobrej wierze, tzn. nie uznał wprost, że przepis ten jest niekonstytucyjny w stosunku do posiadaczy w dobrej wierze, niemniej jednak z uzasadnienia wyroku można wyczytać, że dobra wiara posiadacza nie powinna podlegać tak rygorystycznym sankcjom. Dobrą wiarę przyjmuje się wtedy, gdy dany podmiot jest nieświadomy, że nie przysługuje mu tytuł prawny do nieruchomości. Może to mieć znaczenie w sporze o zapłatę na rzecz ANR wynagrodzenia z tytułu bezumownego korzystania, jako argument do zastosowania art. 5 Kodeksu cywilnego – klauzuli generalnej sprzeczności roszczenia z zasadami współżycia społecznego.

Łukasz Opaliński
adwokat,
Biuro DIR we Wrocławiu