Czy można cofnąć darowiznę gospodarstwa? Na takie pytanie próbuje znaleźć odpowiedź wielu darczyńców, którzy przed laty darowali swoje nieruchomości innym, a po czasie doznali z ich strony przykrości i dowodów niewdzięczności.

Umowa darowizny to jedna z najczęstszych umów zawieranych między najbliższymi. Dzieje się tak, ponieważ takie darowizny w najbliższej rodzinie nie są obciążone podatkiem od darowizny, a niejednokrotnie jest to sposób uregulowania spraw majątkowych w rodzinie w celu uniknięcia w przyszłości spraw spadkowych, uzyskania pełni świadczeń emerytalnych itp. Istota umowy darowizny polega na tym, że darczyńca zobowiązuje się do bezpłatnego przekazania na rzecz drugiej osoby jakiegoś składnika majątkowego. Nie zawsze jednak oznacza to, że darczyńca nie oczekuje niczego w zamian.

Bezinteresowność
Darczyńca może zwykle liczyć na wdzięczność obdarowanego, a nawet jego opiekę. Często darczyńca ma pewną wizję rozwoju przekazanego gospodarstwa i liczy, że obdarowany będzie stosował się do jego wskazówek. Nie są to jednak dla obdarowanego obowiązki prawne, lecz tylko moralne. Darczyńca, podpisując umowę, zwykle nic od obdarowanego nie chce i nie powinien mieć w stosunku do obdarowanego żadnych żądań w związku z dokonaną darowizną. Darowizna to, co do zasady, świadczenie bezzwrotne, jednak w niektórych przypadkach może wchodzić w rachubę jego zwrot. Chodzi o sytuację dopuszczenia się przez obdarowanego wobec darczyńcy rażącej niewdzięczności. Prawo bowiem, a konkretnie art. 898 Kodeksu cywilnego, dopuszcza możliwość cofnięcia darowizny już wykonanej.

Rażąca niewdzięczność
Kodeks cywilny nie definiuje pojęcia rażącej niewdzięczności. O uznaniu, iż zachowanie obdarowanego ma charakter rażącej niewdzięczności w każdym wypadku decydują konkretne okoliczności, podlegające ocenie na tle stosunków i zwyczajów panujących w określonym środowisku. Należy jednak pamiętać, że chodzi tu nie o ,,zwykłą” niewdzięczność, ale o niewdzięczność ,,rażącą”, a więc takie zachowania obdarowanego, które są skierowane przeciwko darczyńcy z zamiarem nieprzyjaznym i wrogim, są ponadto wysoce niewłaściwe oraz krzywdzące dla darczyńcy. Mogą one być związane tak z popełnieniem przestępstwa przeciwko darczyńcy np. przeciwko zdrowiu i życiu, jak o naruszenie przez obdarowanego obowiązków wynikających ze stosunków osobistych łączących go z darczyńcą (np. odmowa udzielenia pomocy w czasie choroby mimo oczywistej możliwości). Za rażącą niewdzięczność nie sposób uznać więc drobnych przewinień darczyńcy niewykraczających poza zwykłe konflikty rodzinne, jak również nieumyślnych czynów obdarowanego. W ostateczności rozstrzyga o tym sąd. Wartym podkreślenia jest, że rażąca niewdzięczność musi wystąpić po zawarciu umowy, stąd też nie będzie stanowić podstawy odwołania darowizny sytuacja, kiedy zachowanie noszące znamiona rażącej niewdzięczności wystąpiło przed zawarciem umowy, nawet gdyby darczyńca dowiedział się o tej okoliczności dopiero po zawarciu umowy.

Bez przebaczenia
Darowizna nie może być odwołana z powodu niewdzięczności, jeżeli darczyńca obdarowanemu przebaczył. Jeżeli w chwili przebaczenia darczyńca nie miał zdolności do czynności prawnych, przebaczenie jest skuteczne, gdy nastąpiło z dostatecznym rozeznaniem. Przebaczenie będące uzewnętrznioną decyzją darczyńcy naprawia bowiem skutki zachowania niewdzięcznego wobec darczyńcy i powoduje wygaśnięcie prawa do odwołania darowizny.
Forma odwołania darowizny
Samo stwierdzenie rażącej niewdzięczności nie czyni darowizny nieważną z mocy prawa. Trzeba dokonać aktu odwołania darowizny poprzez złożenie obdarowanemu stosownego oświadczenia. Dla skuteczności odwołania darowizny nie jest wymagane, aby oświadczenie w tym przedmiocie zawierało ściśle określoną treść. Jednak musi być ono zrozumiałe. Darczyńca powinien zawiadomić obdarowanego w sposób jednoznaczny, że dokonaną na jego rzecz darowiznę odwołuje i podać powód odwołania. W przeciwieństwie do przebaczenia, odwołania darowizny nie można dokonać w sposób dorozumiany. Stąd też, aby nieruchomość ponownie stała się własnością darczyńcy, potrzeba umowy przenoszącej własność nieruchomości zawartej w formie aktu notarialnego pomiędzy obdarowanym, jako właścicielem nieruchomości, a darczyńcą, jako nabywcą nieruchomości. Praktyka pokazuje, że niezwykle rzadko pisemne oświadczenie darczyńcy o odwołaniu darowizny przekonuje obdarowanego do dobrowolnego przystąpienia do zawarcia umowy zwrotnego przeniesienia własności nieruchomości, dlatego też najczęściej darczyńca zmuszony jest wystąpić na drogę sądową z pozwem o zobowiązanie do złożenia oświadczenia woli w przedmiocie przeniesienia własności nieruchomości.

Nieprzekraczalny termin
Darowizna nie może być odwołana po upływie roku od dnia, w którym uprawniony do odwołania dowiedział się o niewdzięczności obdarowanego. Po upływie roku obdarowany może więc zakładać, że darczyńca nie zamierza wyciągać konsekwencji z jego rażąco niewdzięcznego zachowania.

Łukasz Opaliński
adwokat,
Biuro DIR we Wrocławiu